خشم، یکی از واکنش‌های طبیعی همه‌ی ماست. خشم که بیشتر به عنوان یک هیجان منفی در نظر گرفته می‌شود، می‌تواند مناسب یا نامناسب بروز پیدا کند. اگر ابراز، به صورت نامناسب باشد، مشکل‌زا خواهد بود. آنچه که در مورد هیجان خشم، حائز اهمیت است، کنترل و مدیریت آن می‌باشد، زیرا عدم کنترل آن باعث ایجاد یک عادت رفتاری خواهد شد که در آینده آسیب‌های زیادی را ایجاد می‌کند.
یکی از مراحل رشد در کودکان مهار رفتار پرخاشگرانه است. این رفتار، در سنین نوباوگی بوجود می‌آید و در مراحل مختلف پیشرفت می‌کند. کودک توانایی کنترل و مهار خشم خود را به طور کامل ندارد. عوامل و موقعیت‌هایی مانند: گرسنگی، تشنگی، خستگی، ناامیدی و یا هر نوع احساس دیگری می‌تواند کودک را در معرض واکنش خشم قرار دهد. به دلیل آنکه کودکان نمی‌توانند مانند بزرگسالان، محیط اطراف خود را شناسایی کرده و با آن ارتباط برقرار کنند، و از سوی دیگر، توانایی بیان احساساتی که تجربه می‌کنند، مانند خستگی، ناامیدی و… را ندارند، تمامی آن‌ها را با واکنش خشم نشان می‌دهند، همچنین، مفاهیمی از جمله ترس، غم، احساس گناه، خجالت و… شاید باعث رفتار پرخاشگرانه در کودک شود. حال این واکنش می‌تواند برخورد فیزیکی و دعوا با والدین یا همسالان خود باشد یا در بازی‌ها و بر سر اسباب‌بازی ها خالی شود.
در کودکان، کنترل و مهار هیجان خشم مسئله‌ی بسیار مهمی است که باید به شیوه های درست آموزش داده شود تا از آسیب‌های روانی احتمالی آن در آینده، جلوگیری شود. اولین و مهمترین افراد برای آموزش کودک، والدین هستند. کودکان از والدین خود، بیشترین یادگیری رفتاری را دارند. بنابراین، یادگیری مهارت‌های گفتگو با فرزندان توسط والدین، اهمیت بسیار زیادی دارد.
پیشنهادهای راهبردی برای کنترل خشم کودکان:
۱- به کودک مفاهیم احساس و رفتار را آموزش دهید. و انواع احساساتی که تجربه می‌کنند را نام‌گذاری کنید. برای مثال، هنگام عصبانیت به او یاد دهید که این هیجان او خشم، نام دارد.
۲- در هنگام خشم کودک، والد یا والدین باید آرام و مسلط به خود باشند. اگر کودک، شما را ناتوان در کنترل هیجانات خود و رفتارهایتان ببیند، آن را یادگیری و تکرار خواهد کرد.
۳- در خانه برای رفتارها قانون‌گذاری کنید، قوانین نانوشته بسیار تاثیرگذارتر است. در همه‌ی خانواده‌ها، برای رفتارهای شایسته و ناپسند قوانینی وجود دارد. مثلاً، داد و بیداد کردن و به هم کوبیدن در و… جزو رفتارهای ناپسند، و سلام دادن، کمک کردن در چیدن سفره و… رفتارهای پسندیده محسوب می‌شوند. کودکان باید با عواقب رفتارهای مختلف‌شان آشنا شوند. پاداش در کودک می‌تواند رفتار او را بهبود بخشد و با گذشت زمان می‌آموزد که چه نوع رفتاری باعث تشویق و عدم تشویق او می‌شود.
۴- مهارت‌های ساده در کنترل خشم: مثلا وقتی که کودک پرخاشگری می‌کند، به جای گفتن جملات امری مانند داد نزن، اینکارو نکن و… با زبان نرم به او یاد دهید که درباره‌ی آن موقعیت و رفتارهای مختلفی که می‌تواند داشته باشد، صحبت کند. لازم است کودکان یاد بگیرند که از بین انواع واکنش‌ها می‌توان عکس‌العملی را که بهتر است، انتخاب کند. حتی می‌تواند رفتارهای بی‌ارتباط با موقعیت را از خود نشان دهد، مثلاً عطری را ببوید، گلدانی را آب دهد و… .
۵- بازی: موثرترین روش برای کنترل خشم در کودکان، بازی‌درمانی است. مثلاً به کودک بیاموزیم هنگام عصبانیت یک برگه را فقط خط‌خطی کند، یا توپ را بارها به دیوار پرتاب کند.
نکته پایانی اینکه کنترل خشم مسئله‌ی ساده‌ای نیست. همانطور که گفته شد خشم یک واکنش طبیعی در موقعیت‌های پیش‌آمده است، آموزش کنترل خشم به کودکان می‌تواند کمک کند که با احساسات‌شان راحت‌تر کنار آمده و آن‌ها را کنترل کنند. اگر خشم در کودک غیرقابل کنترل و مهارنشدنی باشد، نیاز به کمک‌های حرفه‌ای و مشاوره‌های کودک است، که والدین باید در جهت آن اقدام کنند.
حنانه علی‌محمدی
کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، مشاور کودک مرکز روانشناسی و مشاوره‌ی دیگرگون